Odporność nieswoista czynna i bierna – czym są?

Układ immunologiczny chroni człowieka w trakcie całego jego istnienia, wykorzystując do tego szereg złożonych mechanizmów. Jednym ze sposób obronnych jest odporność nieswoista, inaczej wrodzona, którą dziedziczymy wraz z genami. Może ona być czynna lub bierna. Sprawdź, co to znaczy i na czym polega działanie odporności nieswoistej! 

Spis treści:

• Co to jest odporność nieswoista?
• Jak działa odporność nieswoista?
• Rodzaje odporności nieswoistej – czynna i bierna
• Przykłady mechanizmów odporności nieswoistej biernej
• Odporność nieswoista czynna – przykłady

Co to jest odporność nieswoista?

Wyróżnia się kilka rodzajów odporności, wśród których odporność swoista (indywidualna) jest nabywana w trakcie życia, natomiast odporność nieswoista jest cechą wrodzoną każdego organizmu wielokomórkowego. 

Odporność nieswoista cechuje się głównie „uniwersalnym” działaniem. Oznacza to, że mechanizmy odporności nieswoistej nie są skierowane do konkretnego antygenu, jak w przypadku odporności nabytej, a rozpoznają i zwalczają bardziej ogólne zagrożenie, ponieważ receptory wychwytujące antygeny pozostają niezmienione. 

Ponadto, ważną właściwością odporności nieswoistej jest niemal natychmiastowa reakcja. W tym przypadku nie występuje okres aktywacji, czyli czas potrzebny do wytworzenia przeciwciał. Nie jest również wymagany wcześniejszy kontakt z antygenem. Niemniej jednak odporność nieswoista jest ważnym mediatorem uruchamiającym i warunkującym działanie odporności swoistej (nabytej). Wart uwagi jest również fakt, że odporność nieswoista, pomimo iż jest wrodzona, ulega zmianom pod wpływem stylu życia. Może więc być zarówno wzmacniana, jak i osłabiana.  

Jak działa odporność nieswoista?

Reakcje, jakie inicjuje odporność nieswoista, są bezpośrednie i natychmiastowe. Na ten rodzaj odporności składa się szereg różnych mechanizmów, które działają odmiennie, jednak wspólnie się uzupełniają.

Odporność nieswoista w większości przypadków radzi sobie ze zwalczaniem czynników zagrażających zdrowiu. Nie posiada ona jednak pamięci immunologicznej, a także nie zawsze jest w stanie skutecznie zniszczyć i usunąć patogeny chorobotwórcze. W takich sytuacjach zostają uruchomione mechanizmy odporności swoistej.

Podsumowując, podstawowe funkcje odporności nieswoistej to:

• zabezpieczenie organizmu przed wnikaniem czynników zagrażających zdrowiu, m.in. bakterii, wirusów i grzybów;
• zwalczanie i eliminowanie patogenów, które przedostały się do ustroju w wyniku niedostatecznego działania ,,pierwszej obrony”;
• naprawa uszkodzeń, np. zasklepianie ran. 

Rodzaje odporności nieswoistej – czynna i bierna

W pierwszej kolejności należy zaznaczyć, że mianem odporności nieswoistej można określić rodzaj czynny. Natomiast bierne (niezależne) mechanizmy obronne określa się słowem oporność, a nie odporność. Wynika to z faktu, że w mechanizmy oporności nie jest zaangażowany układ immunologiczny. Oporność (odporność) nieswoista bierna to bariery, które minimalizują ryzyko wnikania antygenów do organizmu. 

Z kolei odporność nieswoista czynna, to wszelkie reakcje uruchamiane przez układ odpornościowy w momencie, gdy czynnik zagrażający zdrowiu przedostanie się do organizmu. Ich celem jest wychwycenie, unieszkodliwienie i wyeliminowanie zagrożenia.

Przykłady mechanizmów odporności nieswoistej biernej

Jako bariery chroniące organizm przed wnikaniem drobnoustrojów należy rozumieć wszelkie struktury, takie jak skóra i błony śluzowe, czy też obecność naturalnej flory bakteryjnej. Wskazując przykłady odporności nieswoistej biernej, należy wymienić przede wszystkim bariery mechaniczne, czynnościowe, chemiczne i mikrobiologiczne, takie jak np.:

• Skóra i błony śluzowe – stanowią pierwszą ochronę przed wnikaniem drobnoustrojów do organizmu.   
• Wydzieliny skóry i błon śluzowych – m.in. kwas mlekowy i sól, które wydzielane są wraz z potem i wykazują właściwości niszczące drobnoustroje bakteryjne i grzybicze.
• Ruchy perystaltyczne jelit.
• Aparat rzęskowy dróg oddechowych i śluz wydzielany przez nabłonek – odpowiadają za kaszel i kichanie. 
• pH – warunkowane jest przez liczne związki i jeśli jest prawidłowe (niezaburzone), przyczynia się do eliminowania drobnoustrojów. Przykładem jest pH skóry, pochwy i środowisko żołądka.
• Białka o właściwościach niszczących ściany komórkowe bakterii, np. lizozym obecny w łzach, pocie i śluzie pokrywającym drogi oddechowe.
• Flora bakteryjna – zarówno bakterie mlekowe obecne w pochwie, jak również bakterie symbiotyczne bytujące w przewodzie pokarmowym wytwarzają związki, które działają przeciwdrobnoustrojowo.   
• Przeciwciała IgM (immunoglobuliny typu M) – są to białka odpornościowe wytwarzane przez układ immunologiczny w pierwszej kolejności po kontakcie z antygenem.

Odporność nieswoista czynna – przykłady 

Układ immunologiczny funkcjonuje dzięki aktywności wielu elementów, będących głównymi mechanizmami odporności nieswoistej czynnej. Są to m.in.:

• RNA;
• niemetylowane sekwencje DNA bakterii;
• peptydoglikan ściany komórkowej bakterii;
• lipopolisacharyd i kwasy tejchojowe;
• oligosacharydy;
• makrofagi – są obecne we wszystkich tkankach i narządach, odpowiadają m.in. za wytwarzanie cytokin i działają jak komórki fagocytarne (żerne);
• neutrofile – są to granulocyty obojętnochłonne, które krążą w krwioobiegu i gromadzą się szczególnie w miejscu uszkodzenia tkanek;
• naturalne komórki cytotoksyczne (NK) – m.in. niszczą komórki zakażone wirusem i komórki nowotworowe, wydzielają interferon gamma. 
• Komórki dendrytyczne – są obecne w skórze i tkankach limfatycznych, umożliwiają pracę limfocytów T i B.  

Odporność nieswoista czynna to reakcje związane z aktywnością powyższych elementów, za których przebieg odpowiada układ immunologiczny. Zostają one uruchomione, jeśli zawiedzie pierwsza linia obrony, czyli działanie odporności nieswoistej biernej. Jako przykłady odporności nieswoistej czynnej można wymienić działania, takie jak:

• reakcja zapalna,
• podwyższona temperatura ciała,
• przyspieszony metabolizm. 

Lek. Michał Dąbrowski

Źródła:

1. Sochocka M., Błach-Olszewska Z.: Mechanizmy wrodzonej odporności. Postępy Hig Med Dosw. (online), 2005; 59: 250-258. https://www.phmd.pl/api/files/view/1874.pdf (data odczytu: 12.12.2020). 
2. Gruchała Niedoszytko M. i wsp.: Mechanizmy odporności nieswoistej.